شرایط دریاچه ارومیه از منظر فضا؛ حال ناخوش ماتیانوس ایران - وبلاگ ایزابل

به گزارش وبلاگ ایزابل، دریاچه ارومیه که از اواسط دهه 80 شمسی آغاز به خشک شدن کرد، امروزه در خطر خشک شدن کامل قرار گرفته است به طوری که در تازه ترین فیلمی که از منظر فضا به وسیله یک فضانورد روس ثبت شده است به وضوح می توان اندازه خشک شدن این دریاچه و تفاوت آن با دریاچه وان را مشاهده کرد.

به گزارش ایسنا، دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، یکی از بزرگترین دریاچه های دائمی زیاده شور (hypersaline) دنیا -دارای آب شورتر از آب دریا- و بزرگترین دریاچه خاورمیانه است که در سال های اخیر با مشکل کاهش سطح آب و خشکسالی روبرو شده است که در نتیجه آن سال جاری بعلت عدم تخصیص حق آبه دریاچه از سد های حوزه آبریز دریاچه ارومیه و عدم تکمیل تونل انتقال آب به دریاچه، بیش از 95 درصد از آن بطور کامل خشک شده است.

در جدیدترین فیلم منتشر شده از دریاچه ارومیه که از منظر فضا و به وسیله یک فضانورد روس ثبت شده است، خشکی این دریاچه به وضوح قابل مشاهده است و ظاهر آن با دریاچه نمکی وان ترکیه که آن هم در این فیلم قابل مشاهده است، بسیار فرق دارد.

دریاچه وان در ترکیه فاصله چندانی با دریاچه ارومیه ندارد، اما سال های سال است که دارای شرایط باثباتی است و برخلاف دریاچه ارومیه دچار بحران نشده است.

در سال 1398 در پی جاری شدن سیلاب، اخباری مبنی بر پُر شدن دریاچه ارومیه منتشر شد، اما این در حالی بود که تصاویر سازمان فضایی ایران در آن موقع نشان داد که تنها بخشی از این دریاچه از آب ناشی از جاری شدن سیل پر شده است.

دریاچه ارومیه که در سالیان اخیر دچار بحران شده هنوز با وجود اتخاذ برخی تمهیدات از جانب دولت به شرایط طبیعی خود بازنگشته است. اکنون پس از گذشت دو سال مجددا این دریاچه وارد فاز بحرانی شده است.

دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، بین استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی در ایران و در قسمت غربی دریای خزر قرار گرفته است. دریاچه ارومیه در ابعاد کامل خود، بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ نمکی روی زمین با مساحت تقریباً 5200 کیلومترمربع، طول 140 کیلومتر، عرض 55 کیلومتر و عمق 16 متری بود.

ترکیبی از خشکسالی و افزایش انحراف آب برای مصرف آبیاری کشاورزی در حوزه آبخیز این دریاچه باعث کاهش چشمگیر مساحت این دریاچه طی سالیان اخیر شده است. بعلاوه ساخت سد روی رودخانه هایی که به آن می ریزند و کشیدن آب های زیرزمینی این منطقه موجب شده تا دریاچه ارومیه به مرور زمان کوچک و کوچکتر گردد. دریاچه ارومیه به همراه تقریباً 102 جزیره خود، به عنوان یک پارک ملی به وسیله سازمان محیط زیست ایران محافظت می گردد.

این دریاچه به نام شهر ارومیه نام گذاری شده است که در اصل یک نام آشوری به معنای گودال آب است. نام فارسی قدیمی آن تلالو (Chichast) که اشاره به ذرات معدنی درخشان معلق در آب دریاچه و در سواحل آن دارد. در دوران قرون وسطی به دریاچه کبودان معروف شد. نام لاتین آن لاکوس ماتیانوس بود، بنابراین در برخی از متون از آن به عنوان دریاچه ماتیانوس یا دریاچه ماتین یاد می گردد.

گراف زیر نشان می دهد که دریاچه ارومیه از سال 1998 تا 2006 با افت شدید مساحت روبرو شده و این روند به طرز فاجعه باری تا سال 2011 ادامه پیدا نموده است.

گراف ذیل نیز نشان دهنده سطوح آب از سال 1968 تا 2018 است که همانطور که قابل مشاهده است، سطح آب دریاچه ارومیه از سال 1995 میلادی کاهش یافته و در سال 2015 میلادی به کمترین حد خود رسیده است. با اینکه یک روند کمی افزایشی را در فاصله 2015 تا 2016 میلادی می بینیم، اما مجددا شرایط این دریاچه رو به وخامت گذاشته است.

آنالیز ها نشان داده که کشاورزی و آبیاری زمین های زراعی، استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی این منطقه و سوءمدیریت موجب این شرایط شده است، چرا که همانطور که در تصویر زیر مشاهده می کنیم، دریاچه وان در ترکیه که فاصله چندانی با دریاچه ارومیه ندارد، سال های سال است که دارای شرایط باثباتی است و برخلاف دریاچه ارومیه دچار بحران نشده است.

شرایط دریاچه ارومیه (سمت راست) نسبت به دریاچه وان (سمت چپ) در تصویر بالا کاملا معین است

برای احیای کامل دریاچه ارومیه باید با یک برنامه مدیریت جامع آب، تمام عناصر را در نظر بگیرد و تعادل در تقاضای آبیاری، حفظ زیست بوم، تأثیرات اجتماعی و انسانی و کیفیت آب و بعلاوه عملکرد سیاسی و ملی و منطقه ای را در نظر داشته باشد. به زبان خیلی ساده، دریاچه ارومیه برای پیشگیری از وقوع یک فاجعه زیست محیطی به آب بیشتری احتیاج دارد.

نکته قابل توجه این است که این دریاچه حتی برای فضانوردان ساکن ایستگاه فضایی بین المللی نیز جذابیت دارد و بسیاری از آن ها طی سالیان اخیر ویدیو های بسیاری که در آن دریاچه ارومیه معین است، منتشر نموده اند.

برای مثال در مرداد ماه سال 1397 آنتوان اشکاپلروف (Shkaplerov Anton) فضانورد آژانس فضایی روسیه در آخرین ماموریتش به فضا تصویری از دریاچه ارومیه را به ثبت رساند.

وی تصویر زیر از دریاچه ارومیه را در آن سال در حساب کاربری اش در اینستاگرام منتشر کرد و نوشت: امروز می خواهم به شما یک دریاچه زیبا و استثنایی ایران به نام ارومیه را نشان دهم. این دریاچه عمیق نمکی است. در زمان های قدیم، چون بلور های نمکین و براق از آب بیرون می زد، به آن چچشت می گفتند که به معنای براق و سفید بود.

به علت این که ما این دریاچه را در مدار می بینیم، فقط اطرافش سفید دیده می گردد، اما وسط آن که عمیق تر است، سبز دیده می گردد. از سال 2008 نیز به علت این که جاده ای آن را دو قسمت نموده و آب نمی تواند بطور طبیعی جریان داشته باشد، دو رنگ شده است.

تصویر آنتوان اشکاپلروف از دریاچه ارومیه

در تیر ماه سال 1399 داگ هارلی فضانورد ناسا عکس زیر از دریاچه ارومیه در حساب کاربری توییتر خود منتشر کرد.

شهریور ماه سال 1400 نیز فضانوردان ماموریت شنژو 12 چین که تازه به ایستگاه فضایی ساخته این کشور در فضا گام نهاده بودند، تصاویر واضحی را از آب های سطح زمین ثبت نموده اند که تصویر دریاچه ارومیه نیز در میان آن ها خودنمایی می کرد.

این تصاویر خیره کننده که به وسیله سه تن از فضانوردان چینی ثبت شده اند، چشم اندازی دیدنی را از آب های سیاره زمین به نمایش می گذارند و در میان آن ها تصویر دریاچه ارومیه نیز به چشم می خورد.

تصویر فضایی دریاچه ارومیه از لنز دوربین فضانوردان چینی

17 اوت سال 2021 نیز توماس پسکه تصویری از دریاچه ارومیه ایران ثبت کرد.

تصویر توماس پسکه از دریاچه ارومیه

طی روز های گذشته نیز اولگ آرتمیف فضانورد روس ویدیو هایی منتشر کرد که در آن دریاچه ارومیه و دریاچه وان که بزرگترین دریاچه داخلی ترکیه می باشد و در غرب شهر وان و در نزدیکی مرز های ایران قرار گرفته است، قابل مشاهده است.

اولگ آرتمیف با انتشار این ویدیو ها نوشت: ما در حال پرواز بر فراز منطقه استاوروپول و بعلاوه بسیاری از شهر های دیگر روسیه هستیم. امیدوارم وقت داشته باشید که آن ها را ببینید. علاوه بر این، ترکیه، ایران، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و البته دریای سیاه و خزر نیز در این ویدیو نمایان هستند.

سهم 69 درصدی انسان در خشک شدن دریاچه ارومیه

به اعتقاد محققان شرایط 20 سال اخیر دریاچه ارومیه منحصر به فرد و مستقل از مقدار بارش ها بوده که این امر نشان می دهد سهم عوامل انسانی در بروز خشکسالی بیشتر بوده است.

مهندس علی حاجی مرادی، کارشناس ارشد حوزه آب دانشگاه صنعتی شریف و مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در وبینار جشنواره ملی استارت آپی حرفه سبز با موضوع برنامه احیای دریاچه ارومیه که چندی پیش از سوی دانشگاه شیراز برگزار گردید، با تاکید بر اینکه تغییراتی که در این حوضه آبریز در 28 سال اخیر اتفاق افتاده منحصر به فرد است، گفت: مطالعات دیرینه شناسی که به وسیله دو محقق ایرانی دانشگاه میامی بر روی دریاچه ارومیه انجام شد، حاکی از آن است که حتی در زمانی که مقدار بارش آن 180 میلی متر (کمترین مقدار بارندگی و خشکسالی) بوده است، این دریاچه خشک نشد و این نشان می دهد اتفاقاتی که در این حوضه در سال های اخیر رخ داد، ناشی ازعوامل غیر طبیعی بوده است.

وی با اشاره به کاهش تراز دریاچه ارومیه و بارش در این دریاچه از سال 1374 تا 1392، با تاکید بر اینکه رفتار کاهشی تراز این دریاچه کاملا مستقل از مقدار بارش سالانه حوضه آبریز آن بوده است، اظهار کرد: تراز ارومیه در سال 1374 به 1278 متر و در سال 84 به 1274 متر رسید و این مقدار در سال 94 به 1270 متر رسید.

حاجی مرادی، با بیان اینکه در خشک شدن ارومیه عوامل انسانی و طبیعی دخیل است، ادامه داد: سهم عوامل طبیعی در خشک شدن دریاچه ارومیه 31 درصد است که شامل کاهش 18 درصدی بارش و افزایش 1.5 درجه ای دما در دو دهه اخیر نسبت به دوره بلند مدت است و سهم عوامل انسانی 69 درصد است که شامل توسعه کشاورزی و احداث سد ها و افزایش برداشت از منابع آب زیر زمینی می گردد.

چندی پیش یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه ارومیه نیز گفت: احیای کامل دریاچه ارومیه امکان پذیر نیست!

وی با بیان اینکه احیای کامل دریاچه ارومیه با توجه به شرایط اقلیمی و کمبود آب در حوضه دیگر امکان پذیر نیست، ادامه داد: تنها می توان نصف بخش شمالی و نصف بخش جنوبی دریاچه را در دو فاز احیا کرد چرا که به علت وسعت بالای دریاچه و نبود آب کافی اگر بخواهیم کل دریاچه را احیا کنیم آب ورودی در سطحی وسیع پخش و تبخیر شده و آب ورودی عملا نتیجه ای برای دریاچه نخواهد داشت!